देलवडी ता.दौंड
#प्रतिजेजुरी_श्री_खंडोबा_देवस्थान
पुणे-सोलापूर हायवेपासून खुबवाव फाट्यापासून जवळपास ८ कि.मी. अंतरावर किंवा शिरुर-चौफुला रोडवरील पारगावपासून साधारण ६ कि.मी. वर मुळा-मुठा नदीच्या काठावर वसलेले ऐतिहासिक गाव देलवडी.
देलवडी गावचे ग्रामदैवत श्री खंडोबा प्रसन्न याबद्दलची माहिती:- खंडोबा देवाचे मंदिर पुरातन असून हेमाडपंथी मंदिर आहे. या मंदिराला एकशे एक शिखरे अाहेत. नयनरम्य असे मल्हारी मार्तंड श्री खंडोबा, म्हाळसाकांत, बानाई यांचे देवस्थान असून जेजुरी या ठिकाणी आल्याचा भास होतो यामुळे याला प्रति जेजुरी असे म्हटले जाते. हे मंदिर छोट्या टेकडीवर असून मंदिराभोवती अंदाजे सुमारे ५०० फूट लांब १७० फूट रुंद व १८ फुट उंच चिरेबंदी दगडी परकोट आहे. परकोटाच्या ३ दिशांना प्रवेशद्वार आहेत. एक दक्षिण,उत्तरेला व मुख्य प्रवेशद्वार पूर्वेकडे आहे. दिपमाळ मंदिरासमोर एक व मंदिराच्या दोन्ही बाजूला एक अश्या तीन मोठ्या दिपमाळा आहेत. मंदिराभोवती वृक्षारोपनही करण्यात अाले अाहे. मुख्य प्रवेशद्वावर १५ फूट लांब व १० फूट रुंद असा नगारखाना आहे या नगारखान्यात सकाळ व सायंकाळी असे नगारा, चौघडा वाजविण्यात येतो. मंदिरामध्ये सुंदर असे कोरीव काम असून गाभार्‍यामध्ये गेल्यानंतर प्रथमदर्शणी नजरेस पडतात त्या दोन्ही बाजूला जुन्या दगडी बांधकामातील खोली आहे डाव्या बाजूला खोलीमध्ये देवांना विश्रांतीसाठीची जागा आहे. तसेच दोन्ही बाजूला दगडामध्ये अप्रतिम कोरीव घोड्याची मूर्ती पहावयास मिळाल्या. गाभार्‍यातील प्रवेश द्वारावर मध्यस्थानी गणपती व दगडामधील अप्रतिम कोरीव काम, नक्षीदार फुले पहावयास मिळाली यावरुन खुप जुने मंदिर असल्याचे समजते. यानंतर मल्हारी मार्तंड श्री खंडोबा, म्हाळसाकांत, बानाई दर्शन घेतले. मंदिराच्या पाठीमागे म्हाळसाचे मंदिर अाहे. तसेच उत्तरेच्या प्रवेश द्वाराजवळ एक मोठा चौथरा असून या ठिकाणी याञेमधील तमाशा ठेवला जातो.
देलवडीनजीक वांझरवाडी येथील एका माऊलीस पुञप्रात्पी झाली हा पुञ राञी खंडोबाच्या भेटिला जेजुरी येथे १८ कोस दूर पायी जात असे व देवाचे दर्शन घेत असे कित्येक वर्षे चालले. एके दिवशी खंडोबा या भोळ्या भक्ताला प्रसन्न झाले आणि विचारले ‘तू एवढी सेवा करतोस तुला काय वरदान पाहिजे ते बोल’ तेव्हा या भोळ्या भक्ताने भक्ती करता येईल, असे मागणे सांगितले. देव प्रसन्न झाले, कारण या भक्ताने काहीच मागितले नाही स्वतासाठी. देव लगेच तयार झाले आणि म्हणाले “दिले आवडीने – दे आवडी” ती हि देलवडी झाली. तेथून पुढे खंडोबा देव, बानाई, म्हाळसा, हेगडी प्रधान मनिमल्ल, गजानन गणपती, कार्तिक स्वामी, वीरभद्र यशभंतराव गडाचे राखणदार अशी भक्ती मंडळी मोठ्या आनंदाने देलवडी गडावर राहू लागली अशी आख्यायिका आहे. मंदिराची दैनंदिन पूजा, स्वच्छता वंशपरंपरेने शिर्के परिवार करतात.
या देवाच्या याञेत अगोदर देवाची घटस्थापना होते. मार्गशीर्ष शु. १ ला घटस्थापना होते. नंतर याञेच्या आदल्या दिवशी तेलहंडा हा देवाचा कार्यक्रम राञी असतो . तांदळाला तेलाने अंघोळ घालतात. संपूर्ण गाव तेल हंड्यात घालतात. देवाचा मुख्य याञेचा दिवस पहाटे चार वाजता देवाची महापूजा व महाभिषेक होतो.प्रसन्न व आनंदी वातावरणात याञेची सुरुवात होते. याञेच्या दिवशी ९ वाजता देवाची तळीभंडार होते. यावेळी गावोगावचे वाघ्या-मुरळी येऊन मंदिरावर आपली कला सादर करतात. यावेळी देवाचा आवडीचा नैवेद्य हा भाजी भाकरी व कांद्याची पात वांग्याचे भरीत, पुरण पोळीचा नैवेद्य देवास दाखवितात. घटस्थापनेपासून धरलेले उपवास ग्रामस्थ सोडतात. पहिल्या दिवशी भक्त वाजतगाजत देवाला दंडवत घालतात. देवाला ग्रामस्थांतर्फे पोशाख परिधान करतात. तसेच एकेरीवाडी ग्रामस्थांतर्फे सुद्धा पोशाख देवाला परिधान केला जातो. संपुर्ण मंदिराला विद्युत रोषणाई केली जाते. मंदिर खुप आकर्षित दिसते. दिवसभर भक्त भंडारा खोबर्‍याची उधळण करतात. संध्याकाळी देवाचा छबिना निघतो. देवाची पालखी आवळण्याच काम गावातील बलुतेमंडळ मोठ्या भक्तिभावाने करतात. तसेच पालखी ग्रामप्रदक्षिणासुद्धा ग्रामस्थ बलुतेमंडळ करतात. संध्याकाळी शोभेचे दारुकाम, विविधरंगी आकर्षक दारुकाम होते व नंतर लोकनाट्य तमाशा सुरु होतो अश्या प्रकारे पहिल्या दिवसाची सांगता होते.
याञेच्या दुसर्‍या दिवशी सकाळी ९ वाजता तमाशा हजेरीचा कार्यक्रम होतो. वाघ्या-मुरळी यांच्या जागरण गोंधळाचा कार्यक्रशाने संपूर्ण गाव मंदिर दुमदुमून जाते. याञेला मिठाईवाले, पाहुणे मंडळी, दुकाने, पाळणे, फुलवाले इ गावामध्ये याञेचे उत्साही वातावरण होते. चार वाजता पैलवानासाठी कुस्त्यांचे आखाडे होतात यानंतर याञेची सांगता होते.
देलवडीमध्ये वांझरे कुटुंबाला खंडोबा देवाच्या भक्तीचा मान आहे. तसेच देलवडी गावात रासाई देवीची काठी अाहे याचा मान शेलार यांना आहे. देलवडी गावाला मध्ययुगीन कालखंडाचा इतिहास लाभला आहे. देलवडीमधील मुळ घराण्यांपैकी टकले एक घराणे पाणिपतच्या तिसर्‍या युद्धात या घराण्यातील कर्ते कामी आले होते. त्याच बरोबर याच घराण्याकडे महसूल वसूलीचे अधिकार होते. महसूल इंदौर राज्याच्या तिजोरीत जमा होत असे. टकले घराण्याला पुर्वी हत्ती पालखीचा मान होता. आजही हत्तीबारव व हत्तीची समाधी पहावयास मिळते असे सांगण्यात आले. देलवडी मध्ये वाघोले घराण्याकडे पाटिलकी होती. त्याच बरोबर कै. पोपट दादा वाघोले यांच्या प्रयन्तातून खंडोबा मंदिराचा जिर्णोद्धारही झाला आहे.
देलवडी गाव हे पर्यटन स्थळ होईलच. या गावाला लाभलेली मुळा-मुठा नदी त्याबरोबरच प्रतिजेजुरी खंडोबाचे अप्रतिम मंदिर, या मंदिरापाठिमागे म्हाळसाचे मंदिर आहे. खंडोबा मंदिराच्या चारही बाजूच्या दगडी बांधकामातील तटबंदी व बाहेरील नदि व मंदिरादरम्यानचा घाट यामुळे निसर्गरम्य वातावरण पहावयास मिळते. या घाटावर काही समाध्या आढळून आल्या आहेत. या शेजारी षटकोनी आकारातील दगडी बांधकातील चौथरे बांधलेले आहेत. थोड्या अंतरावर हेगडी प्रधान व बानुबाईचे सुरेख मंदिर असून या समोर जुन्या जवळपास ६० दगडातील मेंढराच्यामूर्ती असून या ऊन,वारा, पावसामुळे झिज झालेल्या आढळून आल्या त्या मंदिराशेजारी ठेवल्या असून सध्या २१ नवीन छोट्या मेंढरांच्या सिमेंटच्या मूर्ती बसविण्यात आलेल्या आहेत. या मंदिराच्या काही अंतरावर नदिच्या बाजूला शंकराचे छोटे मंदिर आहे. सिमेंटचा बनविलेला घाट रस्ता उतरत असताना दगडी बांधकामातील गणपती, शंकराची मंदिरे दिसुन येतात. घाट उतरल्यानंतर गोल रिंगण आणि लाल मातीमधील कुस्तीसाठी आखाडा बांधण्यात आला असून या शेजारीच वैकुंठ धाम (स्मशानभूमी) आहे. या शेजारी साधारण तीन फुटाचे चौकोनी आकाराचे दगडामध्ये कोरीव काम यावर घुमटागत कोरीव काम करुन यामध्ये मूर्ती ठेवण्यात आलेल्या आहेत. अशा प्रकारची देऊळ जास्त असल्याने देवळाची वाडी संबोधले जायचे मग नंतर देलवडी असे नाव झाले अशी आख्यायिका आहे. मंदिराच्या पुर्वेच्या प्रवेशद्वारा समोर हत्तीची मूर्ती आहे. खंडोबा मंदिरासमोर घोड्याची व देवीची मूर्ती आहे. सर्वांनी या दौंड तालुक्यातील प्रतिजेजुरीला नक्की भेट द्या.
शिक्षणाच्या सोयी:- जि. प.प्रा. शाळा १ ते ७ वी पर्यंत व जय मल्हार माध्यमिक हायस्कूल मध्ये ८ ते १० वी पर्यंत शिक्षणाच्या सोयी विद्यार्थांसाठी आहेत.
गावातील मेन चौकामध्ये ग्रामपंचायत इमारत आहे. तसेच गावामध्ये ग्रामस्थांच्या आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी “प्राथमिक आरोग्य केंद्र” (नानगाव उपकेंद्र) आहे. देलवडी वि.का.सेवा.सहकारी सोसायटी मर्यादित देलवडी ची भव्य अशी इमारत आहे. गावामध्ये पुणे जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बॅंक मर्यादित आहे. अखिल बलुतेदार मंडळाचे कार्यालय आहे.श्री जय मल्हार पालखी विसावा यासाठी सुव्यस्थित जागा केलेली आहे. गावामध्ये विठ्ठल रुख्मिणी चे मंदिर या मंदिरातील मुर्ती नयनरम्य असुन या समोरच मारुती आहे या मूर्तीजवळ एक वीरगळ आढळून आली आहे. ती पानिपतमधील विरांची आहे.
आदर्शचा वसा वारसा लाभलेलं प्रति जेजुरी देलवडी
देलवडी गावाला खूप मोठा इतिहास आहे. ग्रामदैवत खंडोबा मंदिर असणारे दौंड तालुक्यातील हे पहिले आणि शेवटचे गाव.या मंदिराच्या जीर्णोद्धारासाठी ग्रामस्थांनी केलेला त्याग खूप महत्त्वाचा आहे.कै. दगडोबा बाबाजी वाघोले ,कै. अंतू काका पुणेकर व गावकऱ्यांनी १९७२ चा खंडोबा मंदिराचा जीर्णोद्धार ग्रामस्थांच्या त्यागातून केला आहे. यावेळी झालेल्या बैठकीत सर्वानुमते वर्षभराचे रेशन स्वतःसाठी न वापरता रेशन मधील धान्य विकून येणाऱ्या पैशातून खंडोबा मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्याचे ठरले. रेशन मधील येणारे धान्य, तेल, तांदूळ विकले गेले. त्या काळामध्ये वर्षभर ग्रामस्थांनी मोफत रेशनच घेतले नाही. केवढा मोठा त्याग म्हणवा लागेल. याची सर्व हिशोबाच्या वह्या आजही जतन केल्या आहेत. नारायणगाव येथील पेंटर परदेशी यांनी जीर्णोद्धार केला. त्यानंतर कै. पोपट दादा वाघोले यांनी ग्रामस्थांच्या सहकार्यातून लाखो रुपये उभारुन मंदिराचे फरशी काम केले. आत्तापर्यंत मंदिराला लोकवर्गणीतून दोन वेळा, विशाखा कंपनीने एक वेळा, डॉक्टर सुधीर एच. पवार यांनी एक वेळा रंगरंगोटी केली आहे.
आतापर्यंत दोन वेळा ग्रामपंचायत निवडणूक बिनविरोध तर दोन वेळा सोसायटी निवडणूक बिनविरोध झाल्याचे ग्रामस्थ सांगतात. पहिल्या ग्रामपंचायत बिनविरोध निवडणुकीमध्ये दत्तोबा गुरव यांची निवडणूक करण्यात आली. नुकत्याच झालेल्या निवडणुकीमध्ये ग्रामस्थ बंडूतात्या शेलार व देलवडी ग्रामस्थ यांच्या प्रयत्नातून सौ नीलम नरेंद्र काटे यांची थेट सरपंच म्हणून बिनविरोध निवड झाली. जुन्या सोसायटी परिसरामध्ये शिवाजी महाराजांचा पुतळा होता. श्रीगोंद्याचे माजी आमदार कै. शिवाजी बापू नागवडे यांचे लहानपण गावामध्ये गेले आहे. वाघोले पाटील परिवाराचे ते पाहुणे होते. गावाला अनेक तालुकास्तरीय पदे मिळत गेली. त्यामध्ये कै. कृष्णाजी गेनुजी वाघोले पाटील हे खरेदी-विक्री संघाचे पहिले चेअरमन होते.कै. दत्तोबा विठोबा टुले दौंडचे उपसभापती बनले. त्यानंतर भीमा पाटस कारखान्या वरती तुकाराम भाऊ वांझरे,कै. पोपट दादा वाघोले,सौ. नीलम नरेंद्र काटे,कै. विष्णुपंत यशवंत शेलार, श्री चंद्रकांत दगडोबा कोंडे, विद्यमान संचालक विकासभाऊ शेलार त्यांना पदे मिळाली.तर बाजार समितीच्या अध्यक्षपदी शिवाजी अप्पा वाघोले यांची वर्णी लागली . सरपंच म्हणून चांगदेव टुले, कै. अंतू काका पुणेकर,चंद्रराव वांझरे,कै. लक्ष्मण शेलार, विठ्ठल बापू वाघोले,कै.दत्तात्रेय गुरव,कै. पोपट दादा वाघोले, सुदाम आन्ना कोंडे, कै.बबन भालेराव, कैलास गायकवाड,गोरख झांजे, दत्तात्रेय शेलार, शिवाजी अप्पा वाघोले,सौ.लता उत्तम लव्हटे,लक्ष्मी गणपत लोखंडे, विद्यमान सरपंच सौ नीलम नरेंद्र काटे यांनी आद्य नागरिक पद भूषवले आहे. गावामध्ये कै. बाबुराव गोविंदराव देसाई हे उपजिल्हाधिकारी पदापर्यंत पोहोचले होते.अभय बंडू शेलार यांनी सर्वप्रथम स्पर्धा परीक्षा उत्तीर्ण झाले.
संकटकाळी गाव एकत्र झाल्याची अनेक उदाहरणे आहेत.
पूर ,अपघात,कोविड या काळामध्ये गाव एकत्र झाल्याची अनेक उदाहरणे आहेत.
बारा बलुतेदारांची सोगांची परंपरा गेली शेकडो वर्षापासून या गावांमध्ये जोपासली जाते.चंपाषष्ठी ला निघालेल्या तेल हंड्यातून वर्षभर खंडोबा देवाची तेलवात केले जाते. दर आषाढी महिन्याला वर्षातून एकदा गाव बाहेर जाण्याची परंपरा होती. देलवडी सोसायटी,जय मल्हार दूध उत्पादक संस्था, जय मल्हार पाणीपुरवठा संस्था, माळसाकांत पाणीपुरवठा संस्था, जय मल्हार पतसंस्था आदी सहकारी संस्था, जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळा, जय मल्हार विद्यालय, पुणे जिल्हा मध्यवर्ती बँक आदी संस्थाा देलवडी विकासाचा केंद्रबिंदू ठरले आहेेत. सध्या गावामध्ये १०० इंजिनियर व ४० शिक्षक असून शिक्षक व अभियंत्याचे गाव म्हणून ओळखले जात आहे.
येळकोट येळकोट जय मल्हार….
नदी घाट
पर्यटकांच्या पसंतीस उतरलेला देलवडी येथील नदीघाट-
हिरवे हिरवे गार गालिचे, हरित तृणांच्या मखमालीचे,
त्या सुंदर मखमालीवरती, फुलराणी ती खेळत होती !!
या बालकवी त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे यांच्या उक्तीप्रमाणे देलवडी येथील नदीघाट पर्यटकांना साद घालत आहे.
देलवडी तालुका दौंड येथील खंडोबा मंदिर जेजुरी खंडोबा मंदिर म्हटले जाते.जेजुरी येथील मंदिर हे जेजुरीच्या खंडोबा मंदिराची हुबेहूब प्रतिकृती आहे. मंदिराच्या उत्तरेस मुळा मुठा नदीपर्यंत सुमारे ८ एकर पडीक क्षेत्र होते. या क्षेत्राचा कायापालट करायचा असा निर्णय स्थानिक पदाधिकाऱ्यांनी घेतला. सर्वप्रथम २००३-०४ मध्ये माजी आमदार रंजनाताई कुल यांच्या स्थानिक निधीतून मंदिर ते मुळा मुळा नदी पर्यंत पायऱ्यांचा घाट शाखा अभियंता एन एस परभाणे यांच्या मार्गदर्शनाखाली बांधण्यात आला. हा घाट बांधण्यासाठी स्थानिक पदाधिकाऱ्यांनी पुढाकार येत लोकवर्गणी गोळा केली. त्यानंतर ग्रामपंचायत देलवडीच्या वतीने या परिसरामध्ये दोन स्मशानभूमी, कुस्त्यांचा आखाडा व दशक्रिया विधी घाट आदी विकास कामे विविध निधीतून करण्यात आली.२०१९ साली या घाटाचे खऱ्या अर्थाने पुनरुज्जीवन झाले. भीमा पाटस कारखान्याचे विद्यमान संचालक विकासभाऊ शेलार यांनी या घाटासाठी विकासनिधी द्यावा अशी माजी सरपंच लता उत्तम लवटे त्यांच्या पत्राद्वारे आमदार राहुल दादा कुल यांच्याकडे केली. तात्कालीन पर्यटनमंत्री जयप्रकाश रावल यांच्या निधीतून आमदार राहुल दादा कुल यांच्या प्रयत्नातून या घाटासाठी तब्बल सव्वा कोटी रुपये मंजूर करण्यात आले. ओबडधोबड खडक न फोडता टप्पे करत या घाटाचा आराखडा तयार करण्यात आला.३ टप्प्यांमध्ये हा घाट वसवण्यात आला. यामध्ये फुलझाडे, झाडे, लॉन्स, पायऱ्या, फरशी काम, पेविंग ब्लॉक आदी सुविधांचा वापर करत घाट सुशोभित करण्यात आला. हिरवाईने नटलेला घाट पर्यटकांना भुरळ घालत आहे. ग्रामपंचायत देलवडी यांच्यावतीने घाटाचा वर्षभराचा मेंटनस केला जात असल्याची माहिती सरपंच नीलमताई काटे यांनी दिली.
भविष्यामध्ये घाटाच्या सुरुवातीस रंगीत कारंजे तयार करणे, पर्यटकांसाठी बोटिंग सुविधा देणे, आदी सुविधा देत पर्यटकांना आकर्षित करण्याचा मानस देलवडी ग्रामस्थांनी व्यक्त केला आहे.